نظارت از طریق نهاد آمبودزمن

نمایی کلی از نهاد آمبودزمن

آمبودزمن (Ombudsman) در زبان سوئدی به معنای امین و نماینده آمده و به یک شخصیت قضایی موجه و مورد اعتماد گفته می‌شود که به وسیله پارلمان به مدت چهار سال انتخاب می‌شود. انتخاب مجدد او بلامانع است.
 
آمبودزمن در ابتدا یک نفر بوده است، ولی امروزه چند نفرند که کارها را بین خود تقسیم می‌کنند. وظایف و اختیارات آمبودزمن نظارت بر اعمال مقامات و مأموران عمومی، قضایی و اداری دستگاه حکومتی در هر رده و جلوگیری از تخطی و تجاوز آن‌ها از حدود قوانین و مقررات کشور، وظایف و تکالیف اداری و شغلی آن‌هاست.
 
وظایف و اختیارات آمبودزمن از حدود آزادی‌ها فراتر می‌رود و هر نوع تخطی از قانون را دربر می‌گیرد. هرکس می‌تواند با تقدیم شکواییه کتبی، هرگونه شکایتی را بدون هیچ گونه تشریفاتی نزد آمبودزمن و یا همکاران او مطرح کند و یا با هر یک از آن‌ها قرار ملاقات بگذارد، برای تقدیم شکواییه شرایط محدود کننده ای از نظر شخص شاکی و میزان نفع شاکی از طرح شکایات و غیره وجود ندارد.
 
آمبودزمن برای تحقیق و انجام وظایف خود از اختیارات وسیعی برخوردار است و دستگاه‌های موظفند که در اسرع وقت نسبت به مراجعات او ترتیب اثر دهند. آمبودزمن می‌تواند مأموران خاطی را برای محاکمه به مراجع قضایی معرفی کند که به کیفر اعمال خود برسند و علاوه بر این، او می‌تواند برای رفع خطاها و لغزش‌ها از طرف ادارات و سازمان‌های عمومی‌و اتخاذ روش و رفتار مناسب در مورد شاکی و یا در موارد مشابه در آینده، تذکرات لازم به آن‌ها بدهد. این تذکرات جنبه دستور و امر و نهی ندارند.

آمبودزمن مکلف است سالی یک بار گزارش کار و فعالیت‌های خود را درباره تجاوزات و تخلفات کشف شده و اقدامات انجام شده، به همراه نظرات و پیشنهادهای اصلاحی، به منظور بهبود دستگاه‌ها به پارلمان بدهد که از طرف پارلمان به آگاهی عموم می‌رسد.
 

سیر تکاملی سیستم آمبودزمن

صرف نظر از سوابق تاریخی در خصوص دستگاه‌های بازرسی و نظارتی از زمآن‌های بسیار کهن، باید گفت بنیاد آمبودزمن در سوئد بر اساس قانون اساسی مصوب سال ۱۸۰۹ میلادی آن کشور شکل گرفت و طی یک سده، این نهاد از مرزهای سوئد فراتر نرفت و همتایی در آن سوی مرزها برای آن به وجود نیامد.
 
تا اینکه در سال ۱۹۱۹ میلادی کشور فنلاند دومین کشوری بود که همانند این نهاد را در کشور خود به وجود آورد. سپس کشور دانمارک در سال ۱۹۵۳ به ایجاد آمبودزمن اقدام کرد». بنابراین ملاحظه می‌شود که توسعه نهاد آمبودزمن در نیم سده اخیر صورت گرفته است. باید خاطرنشان کرد که انگیزه‌هایی به فرآیند تأسیس آمبودزمن در کشورهای دیگر کمک می‌کند. اول آنکه تأسیس چنین نهادی در کشورهایی که نظام‌هایی به طور کامل متفاوت از نظام‌های سوئد و فنلاند دارند، با موفقیت و کارایی روبه رو شده است. دوم تأسیس آمبودزمن ماهیت امور و فعالیت بخش وسیع اداری را که متعاقب جنگ جهانی دوم، نقش سلطه گرانه به خود گرفته، حراست کرد، و انتظام بخشیده است. «تا اواسط دهه ۱۹۷۰ میلادی آمبودزمن تنها ناظر بر صلاحیت و مشروعیت بخش اداری بود. اما امروزه آمبودزمن به دنبال کشف سوء جریانات اداری و حمایت از حقوق و آزادی‌های شهروندان هم هست»
 
طرح تشکیل سازمان یا نهاد بازرسی به سرعت در سرتاسر دنیا گسترش یافته و هنوز هم توسعه آن ادامه دارد، تا اواسط سال ۱۹۹۹، متجاوز از ۷۵ کشور دارای نهاد بازرسی بوده اند. پاره ای از آن‌ها در سطح ملی، بعضی در سطح منطقه ای و تعدادی هم در سطوح محلی و شهری، به تأسیس چنین نهادی پرداخته‌اند. در سال ۱۹۷۸ میلادی یک مؤسسه بین المللی آمبودزمن ( I . O . I ) تأسیس شد که در واقع سازمان جهانی نهادهای بازرسی و آمبودزمن است. این مؤسسه با اهداف شکوفاتر کردن مفهوم بازرسی و تشویق و ایجاد انگیزه تحقیق و مطالعه در باب نهاد بازرسی و همچنین انعقاد و برقراری کنفرانس‌های بین المللی بازرسی، تشکیل شده است. که شش منطقه جهانی در مناطق اروپا، آسیا، آفریقا، استرالیا، آمریکای لاتین و آمریکای شمالی دارد که این مناطق هر کدام تشکیلاتی برای برپایی جلسات منظم و برقراری ارتباط بین نهادهای بازرسی خود ایجاد کرده‌اند. برای مثال می‌توان از انجمن آمبودزمن آسیایی» نام برد که به منظور بسط و گسترش آمبودزمن در آسیا و هرچه بارورتر کردن حرفه آمبودزمن به طور علمی‌ تشکیل شده است، که طرح این مؤسسه با حضور نمایندگان کشورهای چین، جمهوری اسلامی‌ ایران، سریلانکا، هنگ کنگ، کره و پاکستان در سال ۱۹۹۷ تهیه شد و در سال ۱۹۹۸ در اجلاس ماکااو به تصویب رسید.

با وجود این در بیست سال گذشته، تعداد نهادهای آمبودزمن در ۸۹ کشور جهان از حدود 48مؤسسه به ۳۲۱ مؤسسه افزایش یافته است. دولت‌هایی که اینچنین مؤسساتی را تأسیس می‌کنند، به حدود دو برابر افزایش یافته‌اند. علاوه بر این مؤسسات مستقل، سازمآن‌های خصوصی و عمومی‌هم به وجود آمده و توسعه یافته‌اند که تا اندازه ای به نهاد آمبودزمن شباهت دارند.
 
نهاد آمبودزمن در واقع منبعث از قانون اساسی کشورهای مختلف است این نهاد در بعضی از کشورها زیرنظر پارلمان و قوه مقننه و در بعضی از کشورها زیرنظر قوه مجریه  قرار دارد. توسعه این نهاد منحصر به فرد، مرهون عوامل سیاسی مرتبط با پیدایش دموکراسی و ضرورت رعایت کامل موازین حقوق بشر است. تکامل تدریجی آن هم منوط به این واقعیت است که این نهاد دارای استقلال بوده و مستقل عمل می‌کنند و در رابطه با انتظارات عامه مردم پاسخگو بوده و مقامات دولتی هم در رابطه با اینگونه نهادها، آن را تأیید و پشتیبانی کرده‌اند و از حیث ماهیت هم نهادهایی اصلاح گر و انعطاف پذیر هستند.
 
برای حفظ استقلال، لازم است آمبودزمن تحت انقیاد و سیطره هیچ مقامی‌ قرار نگیرد. استقلال مصرحا به این معنا است که مقامات نه بتوانند در امور آمبودزمن دخالت کنند و نه قادر باشند نقطه نظرات خود را به آن نهاد القا و دیکته کنند. این نهاد در کشورهای دیگر با عناوین دیگری نامگذاری شده، به عنوان مثال در بسیاری از کشورهای اسپانیولی زبان، به عنوان «مدافع حقوق عموم» در کشور انگلستان به عنوان «بازرس پارلمانی» در پاکستان «وفاقی محتسب» و در هندوستان به عنوان «فریادرس عامه» نامیده شده است. مهم این است که «امروزه در کشورهای اسکاندیناوی سعی بیشتر آمبودزمن برای حمایت و صیانت از حقوق بشر است».
 
منبع: نظارت بر اعمال حکومت و عدالت اداری، آیت الله عباسعلی عمید زنجانی و دکتر ابراهیم موسی‌زاده،صص 147-144، مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران، تهران، چاپ اول، 1389